Heb jij het woord ‘zwerfjongeren’ al in een artikel over dakloosheid staan?

Zwerfjongeren, bankhoppers, niet-gehechte jongeren, spookjongeren of mensen met een mislukte wooncarrière. Er zijn veel manieren waarmee mensen zonder huis of thuis worden aangeduid in de media. Het staat een adequate aanpak van de problemen in de weg, stelt Frank van Steenbergen in zijn proefschrift Zonder marge geen centrum (2020).

Het Beelddepot, onderdeel van het Bouwdepot, doet onderzoek naar deze stigma’s in de media. En dat is nodig: in een grote Canadese studie bleek dat negatieve beeldvorming in de media een grote impact heeft. Het houdt negatieve associaties in stand. Zo kan het lijken alsof mensen zonder (t)huis bijna altijd een alcohol- of drugsprobleem hebben. Inmiddels valt het ons op als we zien dat er bij een NOS-artikel een stockfoto is geplaatst van een slapende man met een opvallend shirt op een houten bankje. Maar gek is het niet meteen: online moet er immers een foto bij je artikel en dan wordt het beeldarchief aangesproken.

Ik (of wij), als journalist werken dus mee aan die stigma’s. Zo interviewde ik Wesley in 2020, een ‘ervaringsdeskundige’. Hij had bij veel instanties aangeklopt, maar was vaker vast komen te zitten dan geholpen. Met een projectplan, een nieuwe instantie die zijn schulden oploste en vooral een érg vastberaden begeleider lukte het uiteindelijk wel. Toch moest hij voor mijn verhaal opnieuw zijn problemen uit het verleden oprakelen. We hadden het vervolgens dan wel over constructieve oplossingen, maar altijd bleven de problemen hieraan gekoppeld. Wesley moet hier steeds weer naar terug, bij elk interview dat hij geeft.

Het is hoe de journalistiek werkt: een probleem benoemen en voorbeelden laten zien. Maar de stigma’s die wij in de media gebruiken, kunnen ook weer in onderzoeken en rapporten van de overheid leidend zijn. We houden elkaar in stand. Van Steenbergen zag een enorme toename van het woord ‘zwerfjongeren’ na 2007 in de media omdat het woord meermaals gebruikt was in onderzoeken en een rapport van de Algemene Rekenkamer. Daarnaast zet de journalistiek het thema telkens weer op de agenda in de decembermaand. Ieder jaar is er een piek te zien in het gebruik van de term ‘zwerfjongeren’ rond kerst.

Een stigma kan juist de kwetsbaarheid van een groep uitvergroten, terwijl het niets verandert aan het achterliggende systeem, geeft Van Steenbergen aan. De labels van ‘afwijkende verschijnselen’ zoals dakloosheid zijn bedoeld om controle te krijgen over een anders ongrijpbaar fenomeen. Maar dit zorgt er ook voor dat dakloze jongeren altijd hun eigen stempel moeten benadrukken – dat van een dakloze – om de hulp te krijgen die zij nodig hebben. En die hulp is dan vooral onder de voorwaarden van een instelling of de hulpverleners.

Als wij hier als journalisten ook aan bijdragen, is het belangrijk om in kaart te brengen hoe dakloosheid aan bod komt in de media. Daarom doet het Beelddepot onderzoek naar de dominante begrippen in de media, en de verandering die hierin te zien is sinds de jaren ‘90. We maken een inventarisatie van alle termen die worden gebruikt als het gaat om dakloosheid in Nederland, een onderzoek dat tot nu toe nog ontbreekt in de literatuur. Via de website van het beelddepot (www.hetbeelddepot.nl, binnenkort online) en onze Instagram-pagina houden we je graag op de hoogte van alles wat we tegenkomen.

Vera Boonman